اسفار اربعه عرفانی در حج
سفر به معنای حرکت و قطع مسافت است که بر دو قسم کلی تقسیم می شود. 
۱-سفر ظاهری    ۲-سفر باطنی 
سفر ظاهری عبارت است از طی مسافت مکانی و حرکت از مبدأ برای وصول به مقصد که این سفرها با وسایل و وسایط نقلیه مختلف انجام می پذیرد و هرکس فراخورحالات و امکانات خود آن را انجام می دهد و البته فواید زیادی هم برای سفر ظاهری ذکر شده است. درشعری منسوب به امیرالمومنین حضرت علی (ع) برای سفر ظاهری ۵ فایده بیان شده است که ترجمه آن بدین شرح است : 
« در مسیر طلب کمالات و برتری ها ، از وطن خود دوری کن و مسافرت پیشه خود ساز که در سفر ۵ فایده وجود دارد  :
۱- از غم و اندوه خارج می شوی
۲- روزی و رزق تازه به کف می آوری 
۳- علم و دانش نصیب تو می شود
۴- آداب و رسوم جدید می آموزی 
۵- همسفران خوب و دوستان نیک پیدا می کنی »
در قرآن کریم نیز درآیات متعدد مردم به سیر و سفر تشویق شده اند و در مجموع قرآن، سیروسفر را مقدمه عبرت آموزی دانسته و مومنین را به جهت کسب عبرت از روزگار و سرنوشت دیگران ترغیب به مسافرت می نما ید چرا که روزگار معلمی است که نتایج اعمال دیگران را بطورشفاف در اختیارانسان قرار می دهد.
نکته جالب اینکه در دعاهای سفر که از ناحیه پیامبر اکرم (ص) وائمه علیهم السلام به ما رسیده مضامین عالی و عرفانی زیادی نهفته است تا افراد هنگام سفر باخواندن دعای سفر متوجه فلسفه و حکمت آن بشوند.
امّا نکاتی چند درباره سفر باطن
در سفر باطن قطع مسافت فیزیکی وجود ندارد و آنچه در این سفر مهم است «صیرورت» است نه « سیر » و صیرورت یکنوع شدن است که در آن «تبدیل» حاصل می شود نه «تحویل» و درتبدیل تکامل و یا تنزّل معنا پیدا می کند و حج بیش از آنکه یک سفرظاهری باشد سفری باطنی است و این سفر « از خود به خود » است از خود کاذب و ظلمانی خارج شدن و به خود حقیقی و نورانی رسیدن. و این سفر « از خود به خود » مراحلی دارد که ذیلاً باختصار خواهد آمد.
مرحله اوّل : خروج از خود
این مرحله دارای مراتبی است
مرتبه اول : خروج از متعلقات خارجی خود است مانند تعلق به مقام ، خانه ، زن ، فرزند و ….. و آنچه که آدمی را در جهت توجه به دنیا نگه داشته و اجازۀ خروج از امور دنیوی را به او نمی دهد.
مرتبه دوم : خروج از متعلقات درونی است مانند رفاه طلبی ، راحت طلبی و حتی امور علمی مرسوم و تکراری.
مرتبه سوم : خروج از خودیت است که این خودیت محور همه تعلقات است در این مرحله آدمی از خود و هرآنچه همانند خود است خارج می شود که این مرحله در مراحل اسفار اربعه عرفانی از آن به سفر «من الخلق الی الحقّ » تعبیر شده است. آدمی در این مرحله از همه تعلقات خود و مربوط به خودی رها می شود و در این راه همه ناراحتی ها و سختی ها را بجان می خرد. و در سفر حج انتهای این مرحله و آغاز ورود به مرحله دوم ، مرحله احرام است که حاجی با احرام وارد حرم امن الهی شده و عظمت بیکران خدا را با تمام وجود احساس نموده و در مقابل آن به خضوع و خشوع افتاده و از غیر خدا غافل میشود.

مرحله دوم ـ خروج بسوی خدا و رسول (سفر دوم)
از خود خارج شدن هنگامی نتیجه بخش است که سفر بسوی خدا و رسول او باشد به زبان دیگر لازمة «خروج بالله»، «خروج الی الله» است یعنی باید در این خروج، جهت‌گیری صحیح داشته باشد در غیر اینصورت از خود خارج شدن مساوی با دخول در خانه شیطان است لذا در آیة شریفه عبارت «مهاجراً إلی الله و رسوله» آمده تا معلوم شود هر خروجی سازنده نیست بلکه وقتی سازنده است که«من الخلق الی الحق» باشد. در مجموع سالک چون با عنایت الهی از خود خارج شد، سفرش «بالله» و «فی‌الله» خواهد بود عرفا از این سفر به سفر «فی الحق بالحق» تعبیر کره‌اند، در این مرحله انسان از خود خارج شده و به خدا می‌رسد و در اینصورت خدایی و الهی می‌شود. آری نردبان بخدا رسیدن، خود فراموشی و ذکر الهی است در واقع آنکه پا بر سر اختر می‌گذارد و سدره نشین افلاک می‌گردد.
مرحله سوم : هجرت از خدا به خلق (سفر سوم) :
مرحله سوم در سفر حج که موجب تکمیل مقامات عرفانی آن می‌شود عبورِ از مرحله دوم و وصول به مرحلة سوم است.
در این مرحله از سفر، سالک (حاجی) به قدری وسعت و عظمت می‌یابد که نه تنها از خود و خدای خود غافل نیست بلکه به مخلوفات الهی نیز اشراف دارد. از اینرو نمازش و حجش و عبادتش نه تنها او را از خلق غافل نمی‌کند بلکه او را به معراج برده و بر نظام هستی مشرف ساخته و در عین عبادت از صدها و هزاران نفر دستگیری می‌کند.
او در این سفر همة ما سوی الله را زیر نظر دارد زیرا او در این مقام مصداق «لایشغله شأن عن شأن» شده است این سفر پایانی ندارد و وسعتش پایان ناپذیر است.
حاجی وقتی به ملاقات خدا رفت و از برکات این ملاقات در سفر «فی الحق بالحق» بهره‌مند شد باید برای رساندن برکات الهی به مردم به سفر سوم پرداخته و یافته‌های معنوی خود را میان آنان تقسیم کند که این برترین و گرانبهاترین سوغات حج است.
و لذا حاجی اگر مراقب خود باشد تا مدتها پس از حج و تا زمانی که گرفتار گناه نشده در انوار الهی غوطه‌ور است و این انوار رحمانی را به دیگران نیز افاضه می‌کند و تا زمانی که این معنویت در دل حاجی وجود دارد دین او نیز مستحکم و استوار برجاست.
آری آنکه طالب کعبه است در واقع طالب توحید است و آنکه طالب توحید است روحی منزه و آرام دارد و از پرتو وجودش چه بسیار انسانهای دیگر بهره می‌گیرند. پس حاجی باید قصدش از حج ملاقات صاحب خانه باشد که در اینصورت به تبع صاحب خانه، خود خانه و صدها چیز دیگر را بدست می‌آورد. حاجی در این سفر در حقیقت کل دین را به اجمال بجا آورده است.
مرحلة چهارم : سفر فی الخلق بالحق (سفر چهارم)
مرحلة چهارم برای دستگیری از خلق خدا و رساندن آنها بخداست که مخصوص رسولان و اولیای الهی است که خلیفة خدا در میان خلق‌اند. بنابراین چنین انسانی وقتی به سفر حج رفته و اعمال آنرا بجا آورده و فیض الهی را در بیت‌الله مستقیماً از صاحب خانه دریافت می‌کند حج او به تنهایی از حج همه حاجیان بیشتر برکت دارد، زیرا او باید برکات معنوی حج را به امت برساند و آنها را از این نعمت الهی بهره‌مند سازد که البته انجام این مهم شاید فقط در توان و صلاحیت انسان کامل که همان ولی‌الله است باشد