در فاصله میان رکن عراقی و شامی، دیواری است با ارتفاع ۳۰/ ۱ متر که قوسی شکل بوده و حجر اسماعیل نامیده میشود. حجر اسماعیل یادگار زمان ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) و مدّت زمانی پس از بنای کعبه است. بنابراین، قدمت و پیشینه آن به زمان بنای کعبه به دست ابراهیم (ع) میرسد.
نقل های تاریخی حکایت از آن دارد که اسماعیل (ع) در همین قسمت زندگی میکرد و خیمه گاه او در این سوی بوده است. مادرش هاجر نیز با وی در همین جا می زیست و پس از رحلت، در حجر دفن شد. از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: «الحِجْرُ بَیْتُ إسماعیل، وَ فِیهِ قَبْرُ هاجَر و قَبْرُ إسْماعِیل.»  «حجر، خانه اسماعیل و محل دفن هاجر و اسماعیل است.» حجر در بنای معروف به بنای ابراهیم، داخل کعبه بود، اما در بازسازی قریش آن را بیرون از کعبه گذاشتند. یاقوت حموی انتخاب نام حِجر را هم برای آن از همین روی می‌داند که در بنای قریش آن را بیرون گذاشته اما حدود آن را مشخص کردند. به همین دلیل است که حجر می‌باید در داخل محدوده طواف باشد و نمی‌بایست کسی آن را از طواف خارج کند.
در برخی از روایات آمده است که پیامبران زیادی در اینجا مدفون شده اند.
تا پیش از دوره منصور دیوار حجر، با سنگهای معمولیِ روی هم چیده شده بنا شده بود، اما نخستین بار منصور عباسی، حجر اسماعیل را با سنگهای سفید پوشانید. پس از آن در دوره مهدی و نیز هارون عباسی این سنگها تعویض و نو شدند و این کار در دوره های مختلف ادامه یافت. آخرین بار در سال ۱۴۱۷ ق در جریان بازسازی اساسی کعبه، سنگهای آن و نیز فانوس‌هایی که روی آن قرار دارد تعویض شدند.
فاصله میان دیوار کعبه، از زیر میزاب، تا نقطه نهایی دیوار حِجر، ۵/ ۴۵/ ۸ متر است.
حِجر، به معنای منع و بازداشتن، نگاهداری و حمایت کردن، حرام و جز اینها به کار رفته است. از این ریشه، حَجْر و حُجْر نیز در بیشتر این معانی به کار می‌روند. محدوده بین دیوار نیم‌دایره و خانه کعبه در فاصله میان رکن عراقی و شامی را بدین سبب حِجر نامیده‌اند که این دیوار حائل بین طواف‌کنندگان و کعبه است.

در احادیث از حجر اسماعیل معمولاً با تعبیر «حِجر» یاد شده ولی گاهی جَدْر (دیوار) و حَطیم نیز خوانده شده است. حنفی‌ها نیز محدوده داخلی حِجْر اسماعیل را حطیم دانسته‌اند.برخی حجر اسماعیل را حَظیرة (حصار، محوطه) هم خوانده‌اند.

تاریخچه
سکونت هاجر و اسماعیل
به گزارش برخی منابع، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع) و هاجر و فرزند شیرخوارشان اسماعیل به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. سپس هاجر و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانی که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند؛[۷] ازاین رو، در برخی احادیث از این مکان با عنوان “بیت اسماعیل” یاد شده است.

مدفن انبیا
بنا بر احادیث و منابع تاریخی، هاجر پس از وفات، در این مکان دفن شد. اسماعیل(ع) برای آنکه قبر مادرش زیر پای مردم قرار نگیرد، آن را بالا آورد و اطرافش را محصور کرد.حضرت اسماعیل نیز، پس از وفات، در همین مکان به خاک سپرده شد. همچنین بر طبق روایات، تنی چند از دختران اسماعیل(ع) و نیز شماری از انبیا در این مکان مدفون‌اند

بازسازی آن پیش از اسلام
به گزارش برخی منابع، پنج سال پیش از بعثت پیامبر(ص) و پس از ویران شدن کعبه، قریش هنگام بازسازی آن شرط کردند که در این کار فقط از مال حلال بهره گیرند، اما به علت ناتوانی مالی در بازسازی کامل، مقداری از ابعاد کعبه را کاستند و تقریباً شش ذراع (حدود سه متر) را در سمت حِجْر ضمیمه حجر اسماعیل کردند، همچنین گرداگرد حجر را سنگچین کردند تا طواف‌کنندگان از پشت آن کعبه را طواف کنند.

تغییرات پس از اسلام
در سال ۶۴ قمری، عبدالله بن زبیر هنگام تجدید بنای کعبه که سپاه یزید آن را در محاصره مکه ویران کرده بودند با استناد به حدیثی از عایشه به نقل از پیامبر اکرم(ص)، مقدار افزوده شده به حجر اسماعیل را دوباره به کعبه ملحق کرد. حَجّاج بن یوسف ثقفی پس از بازپس‌گیری مکه از عبدالله بن زبیر، در سال ۷۴ به دستور خلیفه عبدالملک بن مروان بنای کعبه و حجر اسماعیل را به وضع پیشین بازگرداند و آن را همانند بنای قریش ساخت. عبدالملک بعدها -پس از آگاهی از روایت عایشه- از دستور خود پشیمان شد. تغییرات صورت گرفته در بنای کعبه و حجر اسماعیل، سبب بروز اختلاف نظر فقیهان در مورد پاره‌ای از احکام آن شده و این مسئله را پیش آورده که آیا تمام حجر اسماعیل جزئی از کعبه است یا بخشی از آن.

دیوار حجر
دیوار حجر اسماعیل تا زمان خلافت منصور عباسی (دوران حکومت: ۱۳۶۱۵۸ق) از سنگ‌های عادی بیابان بود. در سال ۱۴۰ هجری، منصور هنگام مناسک حج، به حاکم مکه دستور داد که دیوار آن را با سنگ مرمر (رُخام) بپوشاند. از آن زمان تاکنون حجر اسماعیل بارها، به سبب فرسودگی یا تخریب بر اثر سیل، بازسازی شده و سنگ‌های مرمر دیوار و کف آن نیز به دفعات ترمیم یا تعویض شده است.

اندازه حِجر

نمای حجر اسماعیل از بالا
فاصله دیوار شمالی کعبه تا وسط دیوار حجر حدود ۸.۴۴ متر و ارتفاع تقریبی دیوار حجر ۱.۳۱ متر و فاصله تقریبی دو ورودی شرقی و غربی حجر از یکدیگر، ۸ متر است. ورودی شرقی حجر اسماعیل تا شاذَروان (پیش‌آمدگی اطراف دیوارهای خانه کعبه) حدود ۲.۳۰ متر و ورودی غربی آن تا شاذروان تقریباً ۲.۲۳ متر فاصله دارد. احتمالاً اختلاف نظر مؤلفان درباره‌اندازه فواصل و ابعاد حجر اسماعیل، ناشی از تغییراتی است که در طول زمان در بنای آن صورت گرفته است.ناودان کعبه رو به حجر است و آب باران از بام کعبه به داخل حجر اسماعیل می‌ریزد.

تقدس و احترام حجر اسماعیل
حجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. عبدالمطلب، بزرگ مکه و جد پیامبر(ص)، در حجر مکانی ویژه داشت که تنها برای وی فرش می‌شد و کس دیگری بر آن نمی‌نشست. گفته شده است که او چندین رؤیای صادق خود (لزوم حفر مجدد چاه زمزم، به دنیا آمدن محمد(ص) و عالمگیر شدن نبوت ایشان) را در حجر اسماعیل دید. بنا بر روایات، ابوطالب نیز خواب خود را درباره بشارت تولد علی(ع) و آینده درخشان وی در حجر دید.

پیامبر اکرم(ص) نیز، پس از بعثت، در حجر اسماعیل می‌نشست و علاوه بر عبادت و تلاوت قرآن، به سؤالات مردم پاسخ می‌داد و در همین جا بود که برخی افراد قریش از ایشان معجزه شَقُّ القَمَر را درخواست کردند.همچنین بنا بر احادیث، مبدأ معراج پیامبر از مسجدالحرام، حجر اسماعیل بوده است.امامان شیعه(ع) نیز در حجر اسماعیل به دعا و عبادت می‌پرداختند یا در آنجا می‌نشستند و به سؤالات مردم پاسخ می‌دادند.

حجر اسماعیل در قرآن
عبارت حجر اسماعیل در قرآن ذکر نشده، اما به نظر عیاشی، با استناد به حدیثی از امام صادق(ع)، یکی از مصادیق «آیات بَینات» (نشانه‌های آشکار) -که بنابر آیه ۹۷ سوره آل عمران در مسجد الحرام قرار دارد- حجر اسماعیل است.