موقعیت جغرافیایی و حدود مسجد

مسجدالحرام، در شهر مکه عربستان سعودی میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع است.

حدود کنونی مسجدالحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود می‌شود.

حدود حرم تا مسجدالحرام در نقاط مختلف، متفاوت است: از تنعیم تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از راه جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر فاصله است.

فضایل مسجدالحرام

مسجدالحرام از دیرباز برای مردمان حجاز محترم بوده است. به لحاظ تاریخی اطلاع دقیقی از این که از چه زمان چنین موقعیتی پیدا کرده است، در دست نیست. بنابر روایات محلی و مذهبی، این محل از زمان پیدایش زمین محترم بوده است. در روایات اسلامی، مسجدالحرام بافضیلت‌ترین مکان روی زمین است.

بنابر حدیثی منسوب به پیامبر اکرم(ص) مسجدالحرام قدیم‌ترین مسجد زمین است و حتی پیش از مسجدالاقصی بنیان نهاده شده است.

در حدیث شد رحال، که بنابر آن پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «سفر مکنید جز برای زیارت سه مسجد….» یکی از این مساجد، مسجدالحرام است.

بنابر روایات محلی، قبر هفتاد پیامبر از جمله هود و صالح و اسماعیل در مسجدالحرام است. در آموزه‌های اسلامی احکام فقهی و معنوی ویژه‌ای برای مسجدالحرام و مکه وضع شده است. برای نمونه، جنگ در مسجدالحرام و بلکه حرم مکه گناه بزرگی است مگر به قصد دفاع. عباداتی از جمله نماز در مسجدالحرام بسیار بیشتر از مکان‌های دیگر، دارای اثرات معنوی و مادی شمرده شده است.

مسجد الحرام، رویدادها، تغییرات، بازسازی‌ها و توسعه‌های متعددی داشته که در منابع تاریخی و روایی ثبت شده‌اند و مهمترین آنها عبارتند از:

دوره پیش از اسلام

پیش از اسلام، پیرامون کعبه را مسجدالحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌است.

مسجد در دوران پیش از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته است. این که از چه زمان محوطه یاد شده به عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در دست نیست و تنها در منابع روایی از آن سخن رفته است. بنابر این منابع، مکان فعلی مسجدالحرام برای بنای کعبه، پیش از آفرینش انسان برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد.

برخی روایات بنا یا بازسازی کعبه را به آدم(ع)نسبت می‌دهند .پس از او، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را بازسازی کردند.

در روایتی از پیامبر اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) نسبت داده شده است. در این روایت، مسجدالحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین است.

تا پیش از قُصَی ‌بن کِلاب‌ بن مُرَّة‌ بن کَعْب، جد چهارم پیامبر اکرم(ص) و پیشوای قریش، مردم مکه در نزدیکی مسجد خانه نمی‌ساخته‌اند و فاصله‌ای را رعایت می‌کرده‌اند. در زمان قصی، او مردم را به خانه‌سازی در نزدیک کعبه با فاصله‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.

دوره خلفای چهارگانه

نخستین تغییر در مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم روی داد. او برخی خانه‌های اطراف مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید. دستور داد تا از آن پس شبها بر دیوار چراغ بگذارند تا محوطه مسجد روشن شود.

خلیفه سوم نیز به سبب بسیار شدن تعداد زائران مسجدالحرام، خانه‌های اطراف مسجد را خراب و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف ساخت.

دوره اموی

ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازی کرد. او رواق‌هایی در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستون‌هایی عظیم سرپا نگاه داشت. این ستونها به صورت زیبایی تزیین شد و در قسمت‌هایی از آنها طلا به کار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد.

دوره عباسی

منصور، دومین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶- ۱۵۸ق.)، در سال ۱۳۷ وسعت مسجد را دو برابر کرد و نزدیک پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن افزود و رواق‌هایی در اطراف آن ساخت. همچنین منصور منارهایی در رکن غربی مسجد احداث و تزیینات روی دیوارها و ستون‌ها را بیشتر کرد.

مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۹- ۱۶۹ق.) در سال ۱۶۱ق. باز خانه‌های اطراف را از مردم گرفت و به زمین مسجد افزود.بدین ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای متعددی را در اطراف مسجد گشودندکه تا قرنها بعد، به همان صورت باقی ماند.

مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. دستور داد تا مسجد از ناحیه جنوبی نیز وسعت یابد و مسجد به شکل مربع در آید و کعبه در میانه آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع افزایش یافت و رواقهایی در اطراف آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته گردید. این ستونها هنوز بر سر پا است و کتیبه ای که یادگار دوره مهدی عباسی است، بر آن باقی مانده است.

در دوره معتضد عباسی (حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به پیشنهاد حاکم مکه، دستور داد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حجگزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.

مقتدر عباسی(حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدودهای را به مسجد افزود.

در دوران مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوششهای بسیاری برای بازسازی و نوسازی مسجد و از جمله تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌کنند) صورت گرفت.

دوره سعودی

ملک عبد العزیز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. آغاز شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ افزایش یافت.

ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، افزایش مساحت مسجد الحرام را به صورت بی‌سابقهای آغاز کرد. مطالعه این طرح و خرید برخی اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. آغاز شده بود. این افزایش، بیشترین افزایشی بود که در طول تاریخ مسجد الحرام صورت گرفته است. محدودهای به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بزرگ ۸۹ متری در آن قسمت بنا گردید. سه گنبد بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار است. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد است.

هم اکنون مسجدالحرام مجموعه‌ای بسیار بزرگ با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع است و نزدیک یک میلیون نمازگزار را در خود جای می‌دهد. مسجدالحرام سه طبقه‌است، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است.