حج تمرین است؛ تمرین محشر. تمرین گاهی که فارغ از عنوان و لباس و ظاهر در محضر خداوند ایستاده‌ایم.در گرما در تشنگی، در محو کامل درخانه‌ی خدا. در طواف با آن همه صدای ابابیل و پرستو. تمرین سخت است. تمرین آسان نقض غرض است، بیهوده است. در محشر واقعی تخفیف نمی‌دهند، هر که پاک باشد؛ هر که خودش را پاک کرده باشد؛ از هول و ترس آن روز ایمن است. هرکس خوب‌تر تمرین کند در میدان واقعی پیروز است. فرصت این تمرین کوتاه است، راه فرار از تمرین در روزگار ما آماده‌تر از هر زمانی است. دنیا می‌فریبد و شیطان مکر می‌کند. اینجا به گونه‌ای و کنار بیت‌الله گونه‌ای دیگر، اینجا سرمان را گرم می‌کند به خانه و کار و تفریح و آنجا فکر‌مان را مشغول خرید و سوغات و راحتی و فرق است بین «سوغاتی آوردن از حج» و «حج رفتن برای سوغاتی». فرق است که کسی برای خدا و برای حج برود و در کنار آن سوغات هم بخرد و کسی که می‌رود سوغات بخرد و در کنار آن حج هم به جا می‌آورد. ما حج می‌رویم تا تغییر کنیم، تا انسان‌تر بشویم، تا الهی‌تر بشویم، تا به وسیله‌ی حج و نماز و سختی منا و زدن مو و ناخن در قربانگاه آماده قرب الهی بشویم. آماده بشویم هر چه داریم از سر و دست و مال به پای خدا بریزیم. مردم را دوست بداریم و فقرا را دستگیر باشیم.  اصل حج ذکر است. ذکر سلام، و گاه تفرّج در ظاهر مانع گردش در درون است. گردش در درون با خلوت کنار‌خانه‌ خداوند سازگار است و نه با گردش در بازار. یکی از دستاور‌د‌های حج مبادله است؛ مبادله‌ی فکر، مبادله‌ی اخبار و مبادله‌ی محبت با دیگر مسلمانان جهان، حج محل همدلی است و هر چند زائران همزبان نیستند امّا همدلی از همزبانی مهمتر است. کمک به دیگر اقوام و  تنها به فکر خود نبودن و دیگر مسلمانان را واقعاً برادر و هم‌کیش دیدن از عجایب حج است. اینجا هم یکسان‌اند، در لباس و مقام. حجّ فرصت تمرین است و در تمرین نباید به دنبال رفاه بود، نباید به دنبال خود بود. باید تمرین کرد و از خود گذشت، تمرین کرد و سختی کشید، مثل دوران آموزشی سربازی، سخت است ولی آماده می‌کند